مقاله بررسی نگرشی بر تاریخ گزیده اثر حمدا مستوفی

مقاله بررسی نگرشی بر تاریخ گزیده اثر حمدا... مستوفی در 26 صفحه ورد قابل ویرایش 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                          صفحه

مقدمه ............................................................................................................... 3

وضعیت اجتماعی و ادبی عصر حمد الله مستوفی............................................. 5             

علل برتری كتاب تاریخ گزیده........................................................................... 7

مباحث و قسمت های تشكیل دهنده تاریخ گزیده ............................................. 9

مآخذ تاریخ گزیده ............................................................................................ 11

نام و موضوع تاریخ گزیده .............................................................................. 11

چگونگی نثر تاریخ گزیده.................................................................................. 12

بررسی اثر از لحاظ سبك شناسی ................................................................... 16

موضوع ها و انواع نثر فارسی دردوره ایلخانان.............................................. 17

بررسی مضامین و موضوعات اثر................................................................... 19

چند نكته در مورد اثر حمد الله مستوفی............................................................ 21

فهرست منابع و مآخذ....................................................................................... 24

مقدمه

در قرن هشتم و در عهد حكومت ایلخانان در سال 685 هجری ، ادیب و مورخ و جغرافی دانی برجسته به نام حمد الله مستوفی دیده به جهان گشود. وی از آغاز جوانی بنابر سیرت آبادی و اجداد خود به خدمت دیوانی اشتغال داشت. از آثار ارزنده‌ی وی “كتاب تاریخ” گزیده است كه آن را در سال 730 هـ . در خلاصه‌ی تاریخ عالم بنام خواجه غیاث الدین محمد تالیف نمود . این كتاب در تاریخ عمومی و تاریخ اسلام و تاریخ ایران تا عهد مولف ( دوره‌ی ایلخانان ) است و در پایان آن دو باب در تاریخ علما و شعرای عرب و عجم و دیگری در تاریخ قزوین و ذكر تراجم رجال آن شهر بر كتاب افزوده شد كه خاص از باب اطلاع بر احوال و رجال و علم و ادب دارد.[1]

از مراتب اهمیت این كتاب آن است كه ادوارد برون [2]و نیكلسن [3] ترجمه‌ی خلاصه‌یی از آن را به انگلیسی ارائه داده اند و نیز ادوارد برون قسمت مربوط به احوال شعرای ایران را از این كتاب جداگانه در سالهای 1900-1901 به انگلیسی ترجمه و در مجله‌ی  انجمن پادشاهی انگلیس منتشر كرد.

حمد الله مستوفی در آثار خویش در خصوص خود و خاندانش اطلاعات ارزنده ای ارائه داده است و در كتاب تاریخ گزیده شرح نسبتاً دقیقی در مورد اصل و خانواده‌ی خود بدست داده است و اصل خود را عرب معرفی می كند و شجره‌ی خود را به حربن یزید ریاحی می رساند.[4] وی از یك خاندان كهن مستوفیان قزوین بود كه‌یكی از اجداد او به نام فخرالدوله ابومنصور كوفی در سال 223 هجری به حكومت قزوین منصوب شد و از آن پس ، خاندانش در این شهر باقی ماندند و همه به عنوان مستوفی قزوین ادامه‌ی حیات دادند. پدر وی نیز با همین سمت مستوفی دستگاه ایلخانان بود. وی از حواشی رشیدالدین فضل الله بود و با سمت استیفاء كارهای دیوانی می كرد و برادرانش متصدی مشاغل دولتی و صاحب ثروت و دستگاه بودند و چون استیفاء و مشاغل مهم دیوانی در آن زمان نیاز به داشتن تعلیمات كافی در ادب و تاریخ بود پس افراد خانواده وی و خود او از چنین تربیت با ارزشی بهره مند بودند.

از وی سه اثر برجای مانده كه در جای خود به ویژگیهای آنها اشاره می شود ولی كتاب تاریخ گزیده‌ی وی یك اثر تاریخی و ادبی محسوب می گردد كه در این مقاله سعی شده است تا به صورت اجمالی مورد بررسی قرار گیرد .

وضعیت اجتماعی و ادبی عصر حمدالله مستوفی

دكتر ذبیح الله صفا وضع اجتماعی این دوره را اینگونه بیان می كند: “ وضع اجتماعی قرن هشتم هجری با اختلافات سران مغول در عهد ایلخانان و علی الخصوص بعد از مرگ ابوسعید بهادر و كشاكش های پیاپی امرای مختلف بر سر فرمانروایی نواحی ایران ،همراه بود .”[5]

البته باید خاطر نشان نمود كه“ در عهد ایلخانان ، اگر چه برخی از آنان كوشش داشتند كه موجبات آرامش اوضاع را فراهم آورند لیكن چون سرداران و سپاهیان آنان همه از مغول بودند ، هر وقت و هر جا كه لازم می دانستند شدت عمل سابق را تجدید می‌كردند.

بنابراین استقرار حكومت ایلخانان در ایران كه به ظاهر دوره‌یی آرام تصور می شد هم ، خالی از محنت های دوران حمله و هجوم مغول نبود . [6] دوره‌ی حكومت ایلخانان[7] مغول از لحاظ ادبی و فرهنگی یكی از دوره های روشن حیات عقلی ایران است . هرچند در نتیجه‌ی حمله‌ی خونین مغول و انهدام آثار تمدن و فرهنگ، سطح علم و معرفت در ایران به صورت چشمگیری تنزل كرد ؛ اما ، براستی چراغ نبوغ ایرانی حتی در آن روزگار هولناك خاموش نگردید و پس از مدتی ركود و تنزل و بهت زدگی ، بار دیگر ادبا و علما در رشته های گوناگون شعر و ادب و ترجمه و تفسیر و … استعداد خود را به كار گرفتند و در زمینه های مختلف درخشیدند تا جایی كه حتی خود را به دوره‌ی پیش از مغول رساندند ، از آن جمله در زمینه‌ی ادبی و تاریخی .

نگارش تاریخ در این دوره امتیازات خاصی داشت زیرا كتب تاریخی زیادی به صورت محدود یا مفصل نوشته شد و تا به امروز بر جای ماند. در این دوره علوم ادبی در راه خلاصه كردن اثرهای پیشینیان و تهیه‌ی كتب درسی برای استفاده محصلان گام بر می داشت. به همین علت اگرچه در این “ دوره ( قرن هفت و هشت هجری ) كار زیاد در دانش های ادبی انجام شد ، اما عمل ابتكاری تازه ، كم بود و باسقوط بغداد ، زبان عربی دیگر زبان حكومتی نبود ولی همچنان زبان علمی و ادبی محسوب می شد و بیشتر تالیف های عالمان ایرانی به آن زبان صورت می گرفت.” [8]

هجوم مغول و اثرهای آن مانند هر تغییر بزرگ اجتماعی نتیجه‌ی خود را یكباره نشان نداد ، بلكه اثرهای این حمله را باید از قرن هشتم به بعد كه عهد انحطاط علم و ادب در ایران است ، جستجو كرد. بعد از قرن هفت و هشت چون دیگر ایران با

بررسی اثر از لحاظ سبك شناسی

سبك و سیاق كلام وی در كتابش مبین این مطلب است كه وی از اطناب خودداری نموده و هرگز به دنبال چنین شیوه ای در نثر خود نبوده است . در قرن هشتم هجری نثر فارسی از حیث رواج و انتشار در وضعیت بسیار مطلوبی قرار گرفت و از علل عمده آن بود كه ایرانیان ارتباطشان با انقراض بنی عباس و سقوط بغداد با زبان و فرهنگ و ادب عربی بسیار كاسته گردید “ و با به قدرت رسیدن ایلخانان ، ایران به عنوان مركز حكومت در آمد و حاكمان و دبیران و مدیران امور در عراق و الجزیره و روم از ایران تعیین شدند و یا تحت فرمانروایی دولتمردان ایرانی درآمدند و ناگزیر زبان دیوانهای انشاء در این نواحی ، پارسی شد . و نامه های فارسی جایگزین رسائل عربی گردید . از طرف دیگر چون حاكمان اولیه‌ی مغول هیچیك قدرت اداره‌ی امور دیوانی و اداری مملكت های تابعه‌ی خود را نداشتند مجبور شدند وزیران و مستوفیان ایرانی را به كار بگمارند و در نتیجه نه تنها زبان فارسی و انشاء نامه ها بدان زبان از میان نرفت بلكه احتیاج بدان بیشتر از پیش احساس گردید.[9] و این مطلب را می توان در تاریخ گزیده حمد الله مستوفی مشاهده كرد ، هر چند كه در اثر وی هم ابیات عربی ، هم لغات و القاب و اصطلاحات عربی مشاهده می گردد اما با كمی مقایسه با عصر خود و وضعی كه از آغاز قرن ششم به بعد در ایران ایجاد شده بود كه زبان عربی ، زبان نوشتاری و دیوانی محسوب می گردید این مطلب قابل فهم می‌گردد و دیگر اینكه حمد الله مستوفی در اصل یك فردی بود كه از نظر نژاد و تبار عرب محسوب می گردید

موضوع ها و انواع نثر فارسی در دوره ایلخانان

“ در این دوره در انواع مختلفی از قبیل : ادب ، داستانهای قهرمانی ، رمان ها ، قصه ها و حكایت ها ، كتاب های رجال ادب و تصوف و سیاست و علم و حكمت ، تاریخ های عمومی ، تاریخ های محلی ، جغرافیا ، تصوف و عرفان مسائل دینی ، منطق ، حكمت ، ریاضیات ، نجوم ، موسیقی ، اخلاق ، فنون ادب و لغت كتابهای متعدد تالیف شد .” [10]

از جمله كتابهای معتبر در تاریخ عمومی [11]همین اثر حمد الله مستوفی در تاریخ گزیده است درباره‌ی سبك و نثر كتاب تاریخ گزیده باید گفت كه مولف انشاء مرسل را برای كتاب خود برگزید . نثری كه درقرن هفتم و هشتم به عده‌ای از كتب تاریخ و علمی و قصه و حكایت اختصاص یافته بود . در این شیوه به كار بردن لغت ها و تركیب های تازی معمول بود مولف گاه عین عبارت عربی را با اندك تغییر به فارسی ترجمه می كرد . اما باید دانست كه این واژه های تازی با تحولی كه زبان پارسی در سده‌ی ششم یافته بود ، جزء زبان فارسی شد و جای واژه های درسی را گرفته بود.

در كتاب تاریخ ادبیات دكتر ذبیح الله صفا در ذیل مبحث “ پارسی نویسان قرن هفتم و هشتم ” به نام حمد الله مستوفی برخورد می كنیم [12] و پس از شرح احوال به اختصار به معرفی آثار او اشاره می شود كه این مطلب مبین چگونگی نثر و زبان كتاب می باشد. بطور كلی در اتمام كلام در بحث سبك نثر كتاب تاریخ گزیده ، دكتر سیروس شمیسا در كتاب سبك شناسی نثر خود در یك جمله می گوید : “ نثر حمدالله مستوفی در این دو كتاب [13] نثری ساده و روان است .” نمونه ای از نثر كتاب تاریخ گزیده : “ این هفت كس و سگ در غاری شدند و بخفتند . ملك الموت روحشان قبض كرد .